Ο Μέγας Κωνσταντίνος και πρώτος χριστιανός βασιλιάς[1] είχε πόλεμο, όπως λένε αυτοί που έγραψαν τις ιστορικές διηγήσεις, στη Ρώμη το 312 μ.Χ. με τον Μαξέντιο[2] πριν να γίνει βασιλιάς. Βλέποντας, λοιπόν, ότι ο στρατός των εχθρών ήταν πολύ περισσότερος από τον δικό του βρισκόταν σε μεγάλη απορία και φόβο. Ενώ βρισκόταν σ’ αυτή την κατάσταση του φανερώθηκε σημείο στον ουρανό σε σχήμα σταυρού στη μέση της ημέρας ενώ έλαμπε ο ήλιος. Ο Σταυρός αυτός φαινόταν ότι είναι φτιαγμένος με αστέρια. Γύρω του ήταν ρωμαϊκά γράμματα φτιαγμένα και αυτά με αστέρια που έγραφαν τη φράση «Ἐν τοῦτῳ νίκα».
Αμέσως έφτιαξε ένα σταυρό από χρυσάφι σαν αυτόν που είδε στο όραμα. Αυτό τον σταυρό διέταξε να προπορεύεται σα σημαία μπροστά από τον στρατό του και επιτέθηκε εναντίον των εχθρών. Τους νίκησε κατά κράτος. Οι περισσότεροι φονεύθηκαν στο πεδίο της μάχης ενώ οι υπόλοιποι το έβαλαν στα πόδια για να σωθούν.
Εξ αιτίας του γεγονότος αυτού αντιλήφθηκε τη μεγάλη δύναμη του Εσταυρωμένου Ιησού και πίστεψε ότι Αυτός είναι ο μόνος Αληθινός Θεός. Γι’ αυτό ασπάστηκε τη χριστιανική πίστη, στην οποία είχε πιστέψει και η μητέρα του Αγία Ελένη και έλαβε αργότερα[3] το Άγιο Βάπτισμα σαν τείχος ακαταμάχητο εναντίον των εχθρών.
Όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος ασπάστηκε τη χριστιανική πίστη έστειλε την μητέρα του στα Ιεροσόλυμα για να βρει τον Τίμιο Σταυρό του Χριστού. Αυτή μετά από πολλές έρευνες βρήκε το Σταυρό του Χριστού μαζί με τους σταυρούς των δύο ληστών καθώς επίσης και τα καρφιά που χρησιμοποίησαν για την σταύρωση του Κυρίου. Βρισκόταν όμως σε απορία ποιος από τους τρεις είναι ο Σταυρός του Κυρίου. Η απορία της αυτή λύθηκε με ένα θαυμαστό σημείο. Όταν βρήκαν τους σταυρούς είχε πεθάνει μια γυναίκα χήρα. Ακούμπησαν διαδοχικά πάνω στους τρεις σταυρούς τη νεκρή γυναίκα. Όταν την έφεραν σε επαφή με τον Σταυρό του Κυρίου αμέσως αναστήθηκε ενώ με το άγγιγμα των δύο άλλων σταυρών δεν έγινε κανένα θαυμαστό σημείο. Τότε τον Τίμιο εκείνο Σταυρό η Βασίλισσα τον προσκύνησε και τον ασπάστηκε μαζί με όλους τους συγκλητικούς που ήταν μαζί της.
Όταν μαθεύτηκε το γεγονός όλος ο λαός ζητούσε να προσκυνήσει τον Τίμιο Σταυρό και επειδή δεν μπορούσαν ζήτησαν έστω να τον δουν. Τότε ο μακαριστός Πατριάρχης Ιεροσολύμων Μακάριος[4] ανέβηκε στον άμβωνα και ύψωσε τον Τίμιο Σταυρό για να τον δουν οι χριστιανοί. Τότε όλος ο λαός με μια φωνή άρχισε να φωνάζει το «Κύριε ἐλέησον». Από τότε επικράτησε να εορτάζεται η τίμια εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.[5]
Ιερομ. Ιερώνυμος Δελημάρης, Τί γιορτάζουμε από το Τριώδιο έως την Πεντηκοστή; Τα συναξάρια του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου σε απλή γλώσσα, 1η έκδ. Αδελφότης Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ναυπάκτου, Ναύπακτος, 2001.
[1] Συναυτοκράτορας τα χρόνια 306-323μ.Χ. και μονοκράτορας από το 324 μέχρι το 337 μ.Χ.
[2] Η άποψη μερικών ιστορικών ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος είδε τον τύπο του Τιμίου Σταυρού στον ουρανό όταν πολεμούσε στον Δούναβη δεν είναι σωστή. (βλ. Με τους Αγίους μας, τ. 9, σελ. 123 σημ.).
[3] Το αργότερα είναι σημείωση του μεταφραστού (πρβλ.. Με τους Αγίους μας, τ. 9, σελ. 103 σημ. 4)
[4] Μακάριος Α΄ 314-333 μ.Χ.
[5] Αργότερα, μετά από τριακόσια χρόνια, ο αυτοκράτορας Ηράκλειος νίκησε τους Πέρσες και ξαναπήρε πίσω τον Τίμιο Σταυρό που αυτοί είχαν πάρει σαν λάφυρο πριν δεκατέσσερα χρόνια, όταν κυρίευσαν τα Ιεροσόλυμα. Τότε, λοιπόν, όταν επέστρεψε θριαμβευτής έφθασε με λιτανεία ντυμένος ρούχα πενιχρά και βαστάζοντας τον Τίμιο Σταυρό στο Ναό της Αναστάσεως. Τότε πήρε τον Τίμιο Σταυρό ο Πατριάρχης Ζαχαρίας και τιν ύψωσε πανηγυρικά για δεύτερη φορά ενώ ο λαός έψαλλε το «Σῶσον Κύριε τὸν λαόν Σου…». Από τότε η εορτή της Υψώσεως καθιερώθηκε επίσημα σε Ανατολή και Δύση (βλ. Γ. Μπεκατώρου, Σταυρός, ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, εκδόσεις μαρτίνος, τ. 11, στ. 436 κ. εξ.)